Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι γεμάτη από οράματα για έναν «τέλειο» κόσμο. Από τη φιλοσοφική «Πολιτεία» του Πλάτωνα, μέχρι τα ιδανικά της κοινωνικής ισότητας και της φυλετικής «καθαρότητας» του 20ού αιώνα, οι ουτοπίες αποτέλεσαν κινητήρια δύναμη — αλλά και αιτία ανείπωτων τραγωδιών.
Οι ακραίες ιδεολογίες, είτε προέρχονταν από την άκρα Αριστερά είτε από την άκρα Δεξιά, υποσχέθηκαν τη λύτρωση του ανθρώπου μέσα από την πλήρη αναμόρφωση της κοινωνίας. Στην πράξη όμως, τα καθεστώτα που γεννήθηκαν από αυτές οδήγησαν σε καταπίεση, λιμό, και μαζικές εκτελέσεις. Ο σταλινισμός και ο μαοϊσμός, στο όνομα μιας «ισότητας» χωρίς ελευθερία, εξόντωσαν εκατομμύρια ανθρώπους. Από την άλλη πλευρά, ο ναζισμός, στο όνομα μιας «καθαρής φυλής» και μιας διαστρεβλωμένης αντίληψης περί ανωτερότητας, προκάλεσε τον πιο καταστροφικό πόλεμο στην ανθρώπινη ιστορία.
Το κοινό στοιχείο αυτών των ουτοπιών είναι η απόρριψη της ανθρώπινης φύσης: η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος μπορεί να «αναμορφωθεί» πλήρως, να ζήσει χωρίς διαφορές, χωρίς σύνορα, χωρίς πίστη, χωρίς ανταγωνισμό. Όμως ο άνθρωπος είναι πλάσμα ελεύθερο, ατελές και πολύπλοκο. Κάθε προσπάθεια να τον χωρέσουμε σε ένα ιδεολογικό καλούπι καταλήγει σε βία.
Ο ρεαλισμός και η αξιοκρατία είναι ίσως η πιο ασφαλής απάντηση απέναντι στις φαντασιώσεις του απόλυτου. Η πρόοδος δεν έρχεται με το όραμα μιας τέλειας κοινωνίας, αλλά με τη σταδιακή βελτίωση των θεσμών, της παιδείας και της ηθικής ευθύνης του πολίτη. Οι πολιτικοί δεν είναι σωτήρες· είναι διαχειριστές — και οι κοινωνίες πρέπει να τους κρίνουν με βάση έργα, όχι υποσχέσεις.
Στον 21ο αιώνα, όπου η ανθρωπότητα διαθέτει μέσα μαζικής καταστροφής ασύλληπτης ισχύος, η ευθύνη μας είναι διπλή: να θυμόμαστε τα λάθη του παρελθόντος και να αποφεύγουμε τις νέες μορφές ιδεολογικού φανατισμού, είτε φορούν προοδευτικό είτε «πατριωτικό» προσωπείο.
Ο πραγματικός ανθρωπισμός δεν βρίσκεται στις ουτοπίες, αλλά στην επίγνωση των ορίων μας — και στη συνεχή προσπάθεια να τα ξεπερνούμε χωρίς να καταστρέφουμε ο ένας τον άλλον.
